Zstępnym, małżonkowi oraz rodzicom spadkodawcy, którzy byliby powołani do spadku z ustawy, należą się, jeżeli uprawniony jest trwale niezdolny do pracy albo jeżeli zstępny uprawniony jest małoletni – dwie trzecie wartości udziału spadkowego, który by mu przypadał przy dziedziczeniu ustawowym, w innych zaś wypadkach – połowa wartości tego udziału (zachowek).
Zatem, mając na uwadze powyższe osobami najbliższymi spadkodawcy uprawnionymi do zachowku są zstępni, małżonek oraz rodzice spadkodawcy. W zakresie prawa do zachowku na równi ze zstępnymi spadkodawcy traktować należy przysposobionego i jego zstępnych, a na równi z rodzicami spadkodawcy – przysposabiającego oraz jego małżonka.
Osobie uprawnionej, która dziedziczyłaby z ustawy po spadkodawcy, przysługuje roszczenie z tytułu zachowku, o ile nie otrzymała należnej kwoty w innej postaci, a mianowicie uczynionej przez spadkodawcę darowizny, w postaci powołania do spadku (z mocy ustawy lub testamentu) lub w postaci zapisu zwykłego lub windykacyjnego, a w przypadku zstępnych spadkodawcy – także w postaci świadczeń na wychowanie oraz wykształcenie ogólne i zawodowe.
W sytuacji gdy uprawniony nie otrzymał należnego mu zachowku w żadnej z wyżej wskazanych postaci, przysługuje mu roszczenie o zapłatę sumy pieniężnej potrzebnej do jego pokrycia w całości. Jeżeli zaś uprawniony uzyskał pewną korzyść w jeden ze wskazanych sposobów, ale jej wartość nie pokrywa pełnej sumy należnego zachowku, przysługuje mu roszczenie o zapłatę sumy potrzebnej do uzupełnienia zachowku.
Uzupełniająco, należy dodać, że roszczenie o zachowek nie przysługuje uprawnionemu, który został wydziedziczony, a także: spadkobiercy uznanemu za niegodnego, małżonkowi wyłączonemu od dziedziczenia na podstawie art. 940 Kodeksu cywilnego, spadkobiercy, który odrzucił spadek, oraz spadkobiercy, który zrzekł się dziedziczenia.
W jakiej wysokości możemy się domagać zachowku?
Podstawę obliczenia wysokości zachowku stanowi wartość udziału spadkowego, który przypadałby uprawnionemu przy dziedziczeniu ustawowym. Wielkość tego udziału (w postaci ułamka) należy określić oddzielnie dla każdego uprawnionego.
W celu ustalenia konkretnej sumy zachowku należy odpowiednio połowę albo dwie trzecie udziału spadkowego, który przypadałby uprawnionemu przy dziedziczeniu ustawowym, pomnożyć przez wartość tzw. substratu zachowku.
Na substrat zachowku składa się czysta wartość spadku ustalona z pominięciem wartości zapisów zwykłych i poleceń powiększona, na zasadach określonych w art. 994–995 Kodeksu cywilnego, o wartość podlegających doliczeniu darowizn i zapisów windykacyjnych.
Z kolei czysta wartość spadku to różnica pomiędzy wartością aktywów wchodzących w skład spadku a wartością długów (pasywów) spadkowych. Przy obliczaniu zachowku należy jednak pamiętać, aby czystą wartość spadku ustalać z pominięciem wartości zapisów zwykłych i poleceń, stosownie do treści art. 993 Kodeksu cywilnego, mimo że stanowią one długi spadkowe.
Czystą wartość spadku na potrzeby ustalenia zachowku oblicza się według stanu z chwili otwarcia spadku i według cen z daty orzekania o roszczeniach z tytułu zachowku.
Należy także pamiętać, iż zgodnie z utrwalonym w literaturze i orzecznictwie poglądem, w pewnych szczególnych i wyjątkowych sytuacjach dopuszczalne jest obniżenie należności z tytułu zachowku na podstawie art. 5 Kodeksu cywilnego, zwłaszcza przy uwzględnieniu klauzuli zasad współżycia społecznego. Panuje przy tym zgodność, że przepis ten powinien być stosowany niezwykle ostrożnie.
Podstawa prawna: art. 991 § 1, 936 § 1, 937 pkt 1, 937 pkt 3, 936 § 1 i 3, 991 § 2, 997, 1008, 928 § 2, 940, 1020, 1049 § 2 k.c.
Orzecznictwo:
wyrok SN z 14.03.2008 r., IV CSK 509/07, LEX nr 445279
uchwała SN z 26.03.1985 r., III CZP 75/84, OSNCP 1985/10, poz. 147
wyrok SN z 30.10.2003 r., IV CK 158/02, Biul. SN 2004/4, s. 8)
wyrok SN z 13.02.2004 r., II CK 444/02, OSP 2007/4
Literatura przedmiotu:
Ciszewski Jerzy (red.), Nazaruk Piotr (red.), Kodeks cywilny. Komentarz.
